e-Wczasy

Hel - osada

08 June 2010r.

Hel. Prastara osada rybacka, dziś miasteczko liczące około 5 tys. mieszkańców i zajmujące 21 km2 głównie lasu oraz piasków wydmowych i plaż ciągnących się wzdłuż pełnego morza, jak nazywa się wody po zewnętrznej stronie Mierzei Helskiej. Są to jeszcze wody Zatoki Gdańskiej, której północną granicę stanowi linia prosta poprowadzona z Przylądka Rozewie po Bałtyjsk w ZSSR. Zabudowania miasteczka znajdują się opodal krańca Mierzei Helskiej od strony Zatoki Puckiej. Zapleczem terenu zamieszkanego jest las, głównie sosnowy, otaczający zabudowania od północy, południa i wschodu. Hel leży w odległości około 34 km od nasady półwyspu, 18 km w linii wodnej od Gdyni, 23 km od wyjścia z portu gdańskiego na morze i 28 km (w prostej linii) od Pucka. W bezpośrednim sąsiedztwie miasta znajduje się port rybacki, w którym czynna jest przystań pasażerska statków Żeglugi Gdańskiej. W odległości blisko 1 km od nasady falochronu wznosi się latarnia morska Hel, a prawie 2,5 km na północ od niej usytuowana jest druga, zapalana i gaszona na odległość przez obsługę latarni Hel. Ustawiono ją na wysokiej 19,4 m wydmie zwanej Szwedzką Górą. Najdawniejszy ślad pobytu człowieka w Helu - grocik krzemienny sprzed około 8 tys. lat znaleziony został w XIX w. Nad brzegiem morza, w odległości 2 km na pn.zach. od latarni odkryto w 1913 r. ornamentowane odłamki naczyń glinianych z wczesnej epoki żelaza, a więc sprzed około 2,5 tys. lat. Legendarny przekaz mówi o kaplicy w Helu, wzniesionej przez króla norweskiego Olafa w 1028 r., a inny o założeniu w sto lat później przez księcia pomorskiego Warcisława osady rybackiej. Pisany dokument z 1198 r. informuje o handlu śledziami w pomorskiej krainie Gellen, utożsamianej przez niektórych autorów z Helem. Najrozmaiciej tłumaczą badacze pochodzenie nazwy osady. Zaszło tu powtórzenie miana wyspy czy półwyspu, na którym ta osada powstała. Wyprowadza się to miano od słowa hyl (wchodzący w ziemię skrawek lądu), względniecfry, oznaczającego nieosłonięte od wiatrów wzniesienie. Jedna ze wzmianek źródłowych podaje wiadomość o wyrzuceniu w 1219 r. statku duńskiego na „wyspę" Hel, należącą do gdańskiego księcia Świętopełka. Jak wykazuje analiza aktu erekcyjnego Bractwa św. Katarzyny z 1351 r. książę ten nadał około 1260 r. prawa miejskie lubeckie osadzie helskiej. Prawa te potwierdzili w 1378 r. Krzyżacy, którzy w 1308/1309 r. opanowali zdradziecko Pomorze Gdańskie. Do miasta Helu należała część Mierzei Helskiej aż do Jastarni. W średniowieczu istniały na niej prócz Helu jeszcze dwie zaginione w niewiadomym czasie osady, niewątpliwie rybackie. W dokumentach helskich stosowana była tytulatura: Rada miasta i ziemi helskiej. Z treści najstarszych przekazów wynika, że mieszkańcy Helu zajmowali się głównie rybołówstwem ale także handlem, żeglugą, polowaniem na foki, z których wytapiali tran, rzemiosłem i korsarstwem. W mieście były liczne karczmy, w których sprzedawano piwo i wino. W układzie przestrzennym tzw. Starego Helu głównym elementem był rynek, przy którym stała siedziba wójta. Był nią ratusz z wieżą zegarową. Opodal wznosił się murowany kościół NP Marii. Nad morzem urządzona była przystań dla łodzi rybackich i statków handlowych. Sąsiadował z nią Targ Rybny, który przypuszczalnie łączył się z rynkiem ul. Szeroką. Dane ze źródeł pozwalają na przypuszczenie o istnieniu jakichś umocnień, zapewne palisady. Przekaz z 1502 r. wymienia Średnią Furtę, z czego wynika, że były jeszcze jakieś inne przejścia w ciągu fortyfikacyjnym. Prócz kościoła, ratusza i domów mieszczańskich znajdował się w Helu szpital Bożego Ciała, plebania, łaźnia, ciemnica czyli więzienie, a na wybrzeżu portowym magazyny soli, warsztaty szkutników, bednarzy, przewoźników itp. W XIV w. stopniowo zniknęły ławice śledziowe na Bałtyku, co bardzo dotkliwie dało się odczuć helanom od początków XV w. Z nieznanych, różnie tłumaczonych dzisiaj przyczyn doszło w końcu XIV lub początku XV w. do powstania w miejscu dzisiejszego Helu drugiej osady rybackiej , kolebki istniejącego miasta. W 1413 r. po raz pierwszy występuje w przekazie nazwa Stary Hel, a w 4 lata później pojawia się nazwa kościoła Św. Piotra w Nowym Helu. Ów Stary Hel leżał prawie 2 km na pn. zach. od istniejącego kościoła i portu. Obydwa miasta rywalizowały ze sobą na polu gospodarczym a nawet prowadziły ze sobą miniaturowe wojny zapewne o bogatsze w ryby tonie, czy obszary leśne. Układ przestrzenny nowej osady podyktowały warunki fizjograficzne. Pod zabudowę przeznaczono piaszczysty wał wydmowy ciągnący się równolegle do brzegu wzdłuż Zatoki Puckiej. Na grzbiecie tego wybrzuszenia, wznoszącego się ponad 5 m n.p.m. wytyczono szeroką ulicę (dziś ul. Gen. Waltera) i wzdłuż niej pobudowano domki parterowe z drewna. Osada przybrała kształt ulicówki, ciągnącej się na przestrzeni około 600 m, szerszej w rejonie przystani i kościoła. Ówczesne zejście do portu wyznacza dzisiejsza ul. Żeglarska. Rolę placu targowego pełniła szersza część ulicy. Prócz kościoła wzniesiono w osadzie szpital (1480), a na przykościelnym cmentarzu zbudowano w 1494 r. kaplicę św. Anny. Były to ostatnie lata zamożności Helu, który w tym czasie wysyłał jeszcze własne statki z towarami do odległych krajów i podobno uczestniczył po stronie Hanzy w wojnie przeciwko Anglii.Zanikające na Bałtyku ławice śledziowe i wrogie poczynania Gdańska , który postanowił wyrugować z żeglugi konkurenta dysponującego niezamarzającym i korzystniej położonym portem zubożyły zasobnych do niedawna rybaków i kupców helskich. Na dobitek uzyskał Gdańsk w 1454 r. od króla Kazimierza Jagiellończyka nadzór nad Helem, a w 1466 r. zwierzchnictwo nad nim, utrwalone w 1526 r. przez Zygmunta I Starego, który po wsze czasy przekazał Radzie Miejskiej w Gdańsku swoje prawa do miasteczka i jego terytorium na Mierzei Helskiej. Gdańszczanie nie omieszkali obciążyć helan daninami i powinnościami, a wojny i napady grabieżcze na położone przy trasie morskiej miasto dopełniły dzieła jego gospodarczego upadku. W 1616 r. wszystkie czynności na ratuszu helskim pełnił miejscowy nauczyciel Jan Kluge, który dozorował także miejski las. Jednym z nieszczęść był pożar w 1572 r. Zniszczył on zupełnie kaplicę św. Anny i zachodnią część nawy kościoła. Nie zdołano jej odbudować i poprzestano na zamknięciu ocalałego odcinka korpusu ścianą, nad którą stanęła wieża, stanowiąca główną dominantę w krajobrazie architektonicznym miasteczka. Stary Hel zamarł w 2 poł. XVI w., zapewne po pożarze, który zniszczył m.in. kościół NP Marii. Jego mury stały jeszcze w początku XVIII w. i według opinii wizytatora biskupiego nadawały się do odbudowy.Teren osady pochłonęło stopniowo morze, atakujące w tym miejscu szczególnie silnie piaszczysty ląd. Dramat Starego Helu przetransponowali okoliczni bajarze w legendę o zatopionym mieście i jego grzesznych mieszkańcach. Zachowała się nazwa tego zaginionego miasta i służy do oznaczenia cypla lądu, położonego około 1250 m na pn. zach. od dzisiejszego Helu, w rejonie uroczyska o nazwie Błota. Występuje również nazwa Starohelski Hak nadawana temu cyplowi. Miejsce to jest niedostępne do zwiedzania. Ciężkie ciosy spadły na Hel w okresie wojen szwedzkich, kiedy miasto ograbiali żołdacy, zatrzymujący się w helskim porcie. Co zaradniejsi mieszkańcy wyprowadzali się do Gdańska lub innych miast pomorskich, szukając bezpieczniejszych miejsc zamieszkania. Straszliwy cios spadł na zubożałe miasteczko w 1709 r. kiedy od grasującej na Pomorzu zarazy zmarło 225 jego mieszkańców, czyli blisko połowa. Miary nieszczęść dopełniło pojawienie się 18 IX 1772 r. w Helu komisji pruskiej, która ogłosiła zgromadzonym obywatelom, że od tej chwili ich miasto należy do Prus. Na drzwiach wieży ratusza przybito patent okupacyjny i wizerunek orła pruskiego. Był to podwójnie zbrodniczy wyczyn króla pruskiego Fryderyka II. Pierwszym było zainicjowanie i wzięcie udziału w I rozbiorze Polski, drugim zagarnięcie należącej do Gdańska ziemi helskiej, mimo postanowień, że Gdańsk wraz ze swymi posiadłościami pozostaje nadal w granicach państwa polskiego. W tym czasie Hel liczył 465 mieszkańców. Pod pruskim panowaniem liczba ich zmniejszała się stopniowo i dopiero u schyłku XIX w. powróciła do tego stanu. Aż do 1872 r. obowiązywało w Helu stare prawo lubeckie. Odpowiednim zarządzeniem odebrano je wówczas mieszkańcom i i nadano status gminy wiejskiej, na której czele stanął sołtys. W przeciwieństwie do innych miast pomorskich Hel nie podźwignął się gospodarczo w 2 poł. XIX w. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu, po utworzeniu w nim bazy kutrów żaglowych, operujących na łowiskach Zatoki Gdańskiej rozpoczął się powolny rozwój miejscowości. W latach 1892-93 wybudowano niewielki port z falochronem i pomostem a w sąsiedztwie zakład przetwórczy. Równocześnie zaczął się Hel przekształcać w nadmorskie letnisko, odwiedzane głównie przez gdańszczan. Na południe od wsi zbudowano liczne domy dla gości, a w 1899 r. dom zdrojowy i zakład kąpielowy. Uruchomiono też kilka kawiarenek i restauracji, w tym jedną w starej karczmie z XVIII w. Ten cenny architektonicznie obiekt o nazwie „Lwia Jama", mieścił w 1957 r. kino. Spłonął kilka lat później. W lutym 1920 r. wrócił Hel pod panowanie polskie, lecz jego mieszkańcami byli po większej części rybacy niemieccy, m.in. potomkowie holenderskich przybyszów. Hel stał się wkrótce dużym ośrodkiem rybołówstwa morskiego i bazą dla 70 kutrów polskiej floty rybackiej. Warunki rozwoju kąpieliska nastały dopiero po wybudowaniu w 1922 r. linii kolejowej z Pucka do Helu. Zaczęli przybywać masowo letnicy z całego kraju. Na południe od starej osady powstała grupa domów z pokojami gościnnymi, a naprzeciw domu zdrojowego wybudowano molo spacerowe. W rejonie stacji kolejowej rozrosło się drugie osiedle letniskowe oraz kościół, konsekrowany w 1933 r. W 1923 r. otwarto Morskie Laboratorium Rybackie, a w 1930 r. stanęła na północ od portu nieduża kolonia rybacka, składająca się z 60 domków. Zbudowano także schronisko dla rybaków. Jedną z pierwszych inwestycji była rozbudowa i modernizacja portu oraz innych obiektów towarzyszących. Wybudowano również w okresie międzywojennym fortyfikacje, dzięki którym oraz dzięki bohaterstwu załogi bronił się Hel w 1939 r. od 1 września do 2 października. Po ciężkim dla ludności polskiej okresie okupacji hitlerowskiej, w czasie której wielu kaszubskich rybaków wywieziono do obozów koncentracyjnych nadeszło w dniach od 10 do 12 maja 1945 r. wyzwolenie całej Mierzei Helskiej, bronionej przez około 200 tys. żołnierzy niemieckich, z czego około 60 tys. dostało się do niewoli, a reszta umknęła drogą morską. Hel był najpóźniej wyzwolonym obszarem na polskim wybrzeżu W Polsce Ludowej Hel rozwinął się przede wszystkim jako jeden z ośrodków rybołówstwa morskiego. W uruchomionym wkrótce po wojnie porcie prowadzi gospodarstwo rybackie od blisko 30 lat Państwowe Przedsiębiorstwo Połowów i Usług Rybackich „Koga". Pracuje w nim prawie połowa mieszkańców Helu. Miejscowość przekształciła się w ośrodek o charakterze rybacko-przemysłowym dzięki posiadaniu dużej floty połowowej oraz zbudowanym po wojnie zakładom przetwórstwa ryb. Utraciła natomiast swoje przedwojenne znaczenie kąpieliskowe, ale jest masowo odwiedzana przez turystów, przybywających statkami Żeglugi Gdańskiej z Gdańska, Sopotu i Gdyni, pociągami bądź autobusami. Badania wykazały, iż do Helu przybywa co roku około miliona turystów, przeważnie na jednodniowy pobyt, aby zwiedzić zabytki i skorzystać z kąpieli na pięknej, wygodnej plaży. W 1964 r. odzyskał Hel prawa miejskie, odebrane mu w XIX w. przez Niemców. Port rybacki. Rozbudowany i pogłębiony w latach sześćdziesiątych akwen portowy składa się z dwu basenów - zewnętrznego o głębokości 5 m i wewnętrznego, płytszego o lm. Mogą do nich wpływać jednostki o zanurzeniu do 3,70 m. Osłonę portu przed atakiem fal sztormowych stanowi potężny falochron betonowy, przy którym znajduje się przystań statków pasażerskich Żeglugi Gdańskiej. Pełni on również funkcję mola, którym podążają turyści na nadbrzeże. Z mola widać stojące w porcie kutry oraz budowle w głębi lądu. Gospodarzem tego terenu jest wzmiankowane PP i UR „Koga", które nazwę swoją - jej ostatni człon -wzięło od typu statku handlowego pochodzenia fryzyjskiego, pływającego od XII do XV w. po Bałtyku. Poprzednikami „Kogi" w Helu były: w latach 1946-47 Spółdzielnia „Łosoś", a od 1948 r. filia gdyńskiej „Arki". Od 1 IV 1959 r. weszła na jej miejsce „Koga", powołana przez Ministerstwo Żeglugi. Dysponuje to przedsiębiorstwo ponad 30 kutrami różnych typów, wysyłanymi na różne łowiska. W jej bazie widocznej na nadbrzeżu znajduje się hala przetwórcza ryb, chłodnia, fabryka lodu, sieciarnia, warsztaty produkujące opakowania, ośrodek remontowy kutrów, magazyny itp. „Koga" dostarcza na rynek krajowy filety z dorszy, marynaty w puszkach, ryby solone i wędzone, filety w oleju i inne. Dla swoich pracowników przedsiębiorstwo wybudowało Dom Rybaka i liczne obiekty mieszkalne. Molo przechodzi w ukończony w 1971 r. Bulwar Nadmorski, ulubione miejsce przechadzek helan. Przed atakami fal morskich zabezpiecza go betonowa ściana, chroniona z kolei przez żelazobetonowe gwiazdobloki, na których łamią się uderzenia pędzonej wichurą wody. Ląd pożerany był w tym miejscu tak intensywnie przez morze, że kościół stojący podobno niegdyś w odległości około 300 m od lustra wody, znajduje się dzisiaj w odległości zaledwie kilkudziesięciu metrów od brzegu. Zbudowanie potężnej zapory zabezpieczyło dzisiejszy Hel przed losem pochłoniętego przez morze Starego Helu. Opodal bulwaru znajduje się na niewielkiej wyniosłości dawny kościół, zaadaptowany w 1971 r.(według projektu inż. Tadeusza Chrzanowskiego) na siedzibę Muzeum Rybołówstwa, będącego oddziałem Muzeum Morskiego w Gdańsku. Pierwszą wystawę poświęconą rybołówstwu morskiemu w Helu zorganizowało w 1961 r. Muzeum Pomorskie w Gdańsku z eksponatów, zgromadzonych wcześniej przez helskich działaczy. W 1969 r. przejęło placówkę Muzeum Morskie w Gdańsku i otworzyło swój oddział przy wydatnej pomocy „Kogi" i helskiego społeczeństwa. Budowla mieszcząca muzeum składa się z trójbocznie zamkniętego od wschodu prezbiterium o wymiarach 8,70 x 12,80 m. Jego ściany wspierają trójuskokowe skarpy, między którymi znajdują się otwory okienne, zamknięte od góry ostrołukami. Do północnej ściany przytyka dawna zakrystia, obecnie sekretariat muzeum. Zachodnia część budowli jest resztką spalonego w 1572 r. korpusu świątyni o kształcie nadanym w czasie odbudowy przeprowadzonej prawdopodobnie około poł. XVII w. Z tego czasu może pochodzić ściana zachodnia i westybul (dawna kruchta), nad którym znajdowała się wieża z barokowym hełmem, rozebrana w 1865 r. (po pożarze w 1863 r.), gdyż groziła zawaleniem. W 1959 r. w dach pokrywający tę część budowli wkomponowano drewnianą wieżę z otwartą platformą widokową i nakryciem namiotowym. Szerokość części zachodniej bez przedsionka wynosi 19,50 m, a długość 8,50 m. Dach części zachodniej zamykają szczyty rozczłonkowane pięcioma prostymi, pozbawionymi dekoracji wnękami. Ściany przeprute są ostrołucznymi oknami i wsparte przez dwuuskosowe przypory (skarpy). Na terenie przykościelnym, dawnym cmentarzu, urządzono ekspozycję, w której znajdują się różnorodne lodzie rybackie z całego obecnego polskiego Wybrzeża, m.in. czynne jeszcze po wojnie barkasy z Zalewu Wiślanego, kaszubska pomoranka, czółna Słowińców z jez. Łebsko, ho jary z Zalewu Szczecińskiego i inne. Wykonane w ludowych warsztatach szkutniczych, stanowią bezcenne zabytki kultury materialnej rybaków z południowego brzegu Bałtyku. We wnętrzu zaadaptowanym, podczas remontu generalnego w 1969-71 r., dla celów ekspozycyjnych powstały dwie kondygnacje. W dolnej o pow. 286 m2 mieści się wystawa „Dzieje polskiego rybołówstwa", m.in. z sieciarnią i warsztatem szkutniczym. Powierzchnia górnej kondygnacji wynosi prawie 195 m 2. Prócz wymienionej zasadniczej ekspozycji czynne są w muzeum wystawy: „Rybołówstwo w malarstwie polskim" i „Malarstwo Pawła Cichonia", artysty ludowego, ukazujące świat podwodny zrodzony w wyobraźni malarza. Eksponowane są również okazy flory i fauny morskiej, pochodzące głównie ze zbiorów Eugeniusza Michny z USA. Muzeum posiada także kolekcję modeli statków rybackich, wyprodukowanych po( 1945 r. w stoczniach polskich. Oficjalne otwarcie tej placówki, będącej Oddziałem Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku odbyło się 6 maja 1972 r. Bulwar Nadmorski sąsiaduje swoją pn.-zach. częścią z tzw. małą plażą, która jest także przystanią łodzi ostatnich, nielicznych już rybaków indywidualnych, łowiących w Zatoce Puckiej. Opodal znajdują się dwie wędzarnie ryb, a dalej rozciąga się przedwojenna dzielnica rybacka, założona w latach 1928-29 dla polskich rybaków. Wzniesiono wówczas dla nich 60 domków. Rybaków, którzy przybyli do tej kolonii z głębi Polski, zesłali Niemcy po wybuchu wojny do obozu w Stutthofie. Przy ul. Portowej tego osiedla, pod numerami 1 i 2 mieściły się przed wojną zbiory przyrodnicze z okazami fauny Bałtyku. W domu nr 3/4 mieszkał w latach trzydziestych Kazimierz Demel, założyciel Morskiego Laboratorium Rybackiego w Helu, a następnie Stacji Morskiej w Gdyni, wybitny badacz biologii morza. Obecnie czynne jest przy ul. Morskiej 9 Morskie Laboratorium Terenowe Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego. Przy zbiegu ul. Dworcowej z Bosmańską postawiono Pomnik Obrońców Helu dla uczczenia bohaterskiej załogi helskiej, która mimo olbrzymiej przewagi wroga broniła się mężnie do 2 października 1939 r. Drugi pomnik poświęcony Stefanowi Żeromskiemu ustawiono w 1965 r. na miejscu willi „Polonia", w której latem 1922-24 r. mieszkał autor „Wiatru od morza". Zarówno dom, jak i stojąca opodal okazała sosna, darzona przez pisarza sentymentem zostały unicestwione w czasie wojny. Na pomniku (zaprojektowanym przez Zbigniewa Litwina, gdyńskiego artystę plastyka) przypominającym żagiel jachtu umieszczono tablicę z napisem: „Stefanowi Żeromskiemu wielkiemu piewcy polskiego morza". Pomnik ustawiono w setną rocznicę urodzin pisarza, a ufundowało go społeczeństwo Helu i Marynarka Wojenna. Opodal dworca PKP (ładnego budynku z początku lat dwudziestych) znajduje się na cmentarzu wspólny grób 31 obrońców Helu w 1939 r. Miejsce to oraz Pomnik Obrońców Helu z 1979 r., (który projektował Adam Błażejewski - odlew w stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni) otacza troskliwą opieką społeczeństwo miasteczka wraz z marynarzami. Sztandar Helu udekorowany został Orderem Krzyża Grunwaldzkiego II klasy. Rejon ul. Admirała Steyera i Żeromskiego zabudowano przed wojną i w okresie powojennym. W jednym z bloków mieści się Klub Oficerski i Sala Tradycji Garnizonu Helskiego, odznaczonego Krzyżem Virtuti Militari. Wystawa w tej sali zaznajamia z dziejami miejscowego garnizonu Marynarki Wojennej, a przede wszystkim z obroną Helu w 1939 r. Znajdujący

wycieczki, osada rybacka, Hel, mierzeja helska, mierzeja, półwysep Helski