e-Wczasy

Biała wydma

24 April 2011r.

Aż do skraju plaży zimowej dochodzą fragmenty najszerzej rozprzestrzenionego na białych wydmach zbiorowiska traw nadmorskich - wydmuchrzycy piaskowej i piaskownicy zwyczajnej (.Elymo-Ammophiletum). Niewielkie nawet zróżnicowanie siedlisk zajmowanych przez ten zespół roślinny przyczynia się do jego zmienności. Przy skraju plaży zimowej spotkać w nim można liczne skupienia honkenii piaskowej, rośliny najbardziej odpornej na panujące tam warunki. Od niej bierze nazwę pionierski podzespół Elymo-Ammophiletum honckenyetosum. Szczególnie częsta jest tutaj wydmuchrzyca piaskowa, największa z nadmorskich traw wydmowych. Jej silne pędy o szerokich, sztywnych, pokrytych woskiem i stąd nieco niebieskawo zabarwionych liściach są odporne na uderzenia wiatru, niosącego piasek i sól. Są także zabezpieczone przed silnym nasłonecznieniem i związaną z tym nadmierną utratą wody przez transpirację. Wydmuchrzyca zatrzymuje unoszony wiatrem piasek i daje początek drobnym wydmom białym na przedpolu wielkich wydm przednich. Towarzyszy jej niekiedy piaskownica zwyczajna, która na obu pobrzeżach krzyżuje się z trzcinnikiem piaskowym. Mieszaniec taki - piaskownica bałtycka - schodzi z białej wydmy aż do plaży zimowej. Można ją łatwo rozpoznać, gdy kwitnie - ma bowiem kwiatostany brunatne i wiechowate w przeciwieństwie do wysmukłych, słomkowożółtych kwiatostanów piaskownicy zwyczajnej. Wśród daleko od siebie rosnących skupisk traw rozwija się na białym, wydmowym piasku lepiężnik kutnerowaty. Jak wszystkie lepiężniki spotykane w górach, również i ten gatunek kwitnie wiosną przed wytworzeniem liści. Liście lepiężnika wysuwają się z piasku w postaci śnieżnobiałych tutek i długo pozostają zwinięte. Spodnia ich część, wystawiona na działanie wiatrów i słońca, okryta jest zwartym białym puchem, który ochrania młody liść. W miarę wzrostu liście rozchylają się, odsłaniając górną, mniej zabezpieczoną stronę. Zdolność zwijania się zachowują jednak nadal, stąd w miejscach silnie nasłonecznionych możemy je zobaczyć tylko w postaci szeregów srebrzystych kubków, gdy w miejscach ocienionych są szeroko rozpostarte i ciemnozielone. Grube mięsiste kłącza umożliwiają lepiężnikowi szybkie opanowanie terenu i przetrwanie długich nieraz okresów suszy. Na białym piasku wśród kęp piaskownicy rosną nawet grzyby kapeluszowe. Żyją one w symbiozie z trawami nadmorskimi. Najczęstszy jest łysak piaskolubny, najbardziej oryginalny jednak sro-motnik fiołkowy (zwany też sromotnikiem Hadriana), o kapeluszowatej, podobnej do dzwonka główce. Należy on do odrębnej grupy systematycznej wnętrzniaków. Zespół piaskownicy i wydmuchrzycy rozwija się także na stromych zboczach wydm białych, ciągnących się równolegle do plaży. Wykształca się tam w postaci odrębnego podzespołu Elymo-Ammo-philetum festucetosum arenariae. Nazwa podzespołu wywodzi się od kostrzewy piaskowej, niewielkiej rozłogowej trawy, która odgrywa w nim główną rolę, gdyż ustala luźny piasek wydmowy, osuwający się w dół zbocza, często nawet pod własnym ciężarem. Najrozleglej sze skupienia kostrzewy piaskowej znaleźć można na wielkim nadbrzeżnym wale wydmowym na Mierzei Łebskiej. Trzecim, najbogatszym i stosunkowo najmniej zagrożonym podzespołem jest Elymo-Ammophiletum typicum. Rozwija się on na szczytach białych wydm nadmorskich. Charakterystyczny aspekt stwarzają tu wielkie, z dala od siebie rosnące kępy piaskownicy zwyczajnej. Kępy tej trawy, stanowiąc przeszkodę dla wiatru unoszącego z plaży piasek, stają się przyczyną powstawania i wzrostu wydm. Wąskie i elastyczne liście piaskownicy, uginające się pod naporem wiatru, hamują jego siłę i powodują osadzanie się piasku w cieniu kępy. W ten sposób powstaje zaczątek wydmy, a ponieważ pędy i liście piaskownicy przekraczają nieraz wysokość 1 m, szybkość wzrostu wydmy może być znaczna. Piaskownica wytwarza szybko rosnące rozłogi, które utrzymują się stale na tej samej głębokości, stąd przy zasypywaniu kierują się ku górze, a na skłonie wydmy -ku dołowi. Piaskownica potrafi niekiedy wyjść zwycięsko nawet w walce z zasypującą ją wydmą ruchomą. Rozłogi zasypywanej piaskownicy mogą dochodzić do kilku metrów długości. Wiążą one coraz większe ilości piasku i powodują wzrost wydmy do kilku, a nawet kilkunastu metrów wysokości. Piaskownica jest także odporna na odsypywanie. Na rozwianej wydmie można często spotkać obumierające kępy piaskownicy wyrwane z piasku i miotane wiatrem. Silna rozłoga nie urywa się, mimo iż wiatr kręci nią dokoła, rysując znajdującą się na jej końcu kępą regularne kręgi na piasku. Po korzystnym zaczepieniu się o jakąkolwiek nierówność terenu kępa zaczyna się zakorzeniać i żyć dalej. Człowiek dostrzegł już dawno, jak wielką rolę odgrywa piaskownica przy zatrzymywaniu piasku, i wykorzystuje jej cechy przy ustalaniu wydm przednich oraz w walce z wydmami ruchomymi. Trudno nie wspomnieć o innych wspaniałych przystosowaniach anatomicznych piaskownicy do znoszenia niekorzystnych warunków siedliskowych, jakie panują na wydmach nadmorskich. Jej szarozielone liście mają tak silnie wykształconą tkankę mechaniczną, że trudno je zerwać. Dzięki temu może piaskownica stawiać opór nawet najsilniejszym wichrom i burzom. Szparki w skórce liści, które służą roślinie do oddychania i transpiracji, są u piaskownicy przemieszczone na górną stronę liścia. W okresie suszy lub upału jej liście zwijają się rurkowato, górną stroną blaszki liściowej do wewnątrz, co chroni roślinę przed nadmierną utratą wody. To samo zadanie spełnia zakończenie liścia w postaci kolca. Kolce te są tak ostre, że ukłucie ich kaleczy nawet przez grube ubranie. Utworzona z resztek obumarłych liści pochwa, zwana tuniką, chroni nasadę liści i młodych pędów piaskownicy zarówno przed upałem, jak i przed mrozem. Takie zabezpieczenie występuje często u roślin, których pędy narażone są na stykanie się z nadmiernie nagrzewającym się podłożem. Wiemy dobrze, że temperatura powierzchniowych warstw piasku na południowym skłonie zbocza wydmy jest często bardzo wysoka. Trudno wprost przejść kilka kroków boso po takim piasku, gdyż parzy dotkliwie w stopy. Wybitny, choć mniejszy od piaskownicy, udział w tworzeniu wydm ma wspomniana już wydmuchrzyca piaskowa. Jest to okazała trawa o bardzo szerokich, niebieskawozielonych liściach. W okresie suszy liście jej zwijają się w podobny sposób, jak to widzieliśmy u piaskownicy. Ma również zdolność chronienia się przed zasypywaniem szybkim wzrostem. Jest trawą wybitnie rozłogową. W pewnej odległości od siebie wyrastają z jej kłącza pojedyncze, bogato ulistnione źdźbła. O ile piaskownica przez swój kępkowy wzrost przyczynia się do zatrzymywania mas pędzonego wiatrem piasku, o tyle wydmuchrzyca dzięki swemu systemowi rozłogów, obficie rozgałęziających się i krzyżujących wzajemnie, powoduje w głównej mierze ustalanie zatrzymywanego piasku. Wśród kęp traw na białym piasku osiedlają się dalsze rośliny wydmowe. Najpiękniejszą z nich jest mikołajek nadmorski, objęty całkowitą ochroną. Sztywne jego pędy i skórzaste liście stawiają z powodzeniem czoło sztormowym wichrom. Nie szkodzą mu również piaszczyste zamiecie, gdyż pędy jego reagują na przysypywanie przyspieszonym wzrostem ku górze. Mikołajek nadmorski tworzy kępy dochodzące do 50 cm wysokości. Rozprzestrzenia się za pomocą krótkich podziemnych rozłogów, stąd też możemy w pewnym oddaleniu od rośliny macierzystej spotkać liczne młode okazy, złożone z kilku dużych liści zebranych w pewnego rodzaju różyczkę. Liście te są grube i sztywne, o wystającym, siatkowatym unerwieniu. Obrzeże ich ma konsystencję chrząstkowatą. Z różyczki tych liści wyrasta latem silna łodyga, której średnica u nasady przekracza niekiedy 1 cm. Liście odziomkowe i łodygowe są grubo ząbkowane. Ząbki kończą się silnymi kolcami. Kwiaty zebrane w główkowate baldaszki, cechują się przedprątnością, tzn. najpierw dojrzewają ich pręciki, a dopiero po wysypaniu się pyłku dojrzewa słupek. Właściwość ta ma na celu ochronę kwiatu przed niekorzystnym dla rośliny samozapylaniem. Na dnie kwiatu, na krążku miodnikowym, wydziela się nektar zwabiający owady, które chcąc się do niego dostać, muszą rozchylić płatki korony zagięte do wnętrza. Mogą to zrobić tylko owady duże lub średniej wielkości. Najczęściej obserwowano na kwiatach mikołajka pszczołę miodną, różne gatunki trzmieli oraz motyle: modraszki, czerwończyki, rusałkę admirała i rusałkę pokrzywnika. Na kwiatach z dojrzałymi pręcikami owady te zostają obsypane pyłkiem, który przenoszą na znamiona słupków w kwiatach znajdujących się w późniejszych stadiach rozwoju - w stadium dojrzewania słupka. Owoce mikołajka - spłaszczone rozłupki, są bardzo odporne na działanie wody morskiej. Wykazano, że przez przeszło miesiąc mogą one być zalane lub unoszone przez fale bez utraty zdolności kiełkowania. Mikołajek nadmorski występuje wyłącznie na wybrzeżu. Jego swoiste piękno i oryginalne, rzadko u roślin spotykane ametysto-wobłękitne zabarwienie łodygi, liści i kwiatostanów przyczyniły się do uznania go za symbol roślinności wybrzeża. Piękno mikołajka stało się równocześnie przyczyną jego wyniszczenia. Letnicy i wczasowicze poczęli go masowo zrywać, tak że w krótkim czasie w pobliżu miejscowości kąpieliskowych wyginął niemal zupełnie. Uderzono wówczas na alarm i wydano zarządzenia zakazujące zrywania mikołajka. Pierwsze tego rodzaju zarządzenie wydano w Gdańsku już w 1902 r. W okresie międzywojennym mikołajek podlegał przepisom o ochronie przyrody, a od 1946 r. znajduje się na liście roślin chronionych gatunkowo na całym obszarze naszego kraju. Mimo wszystkich tych zarządzeń stale słyszymy o wypadkach niszczenia mikołajka na wybrzeżu. Szereg osób, a szczególnie dzieci i młodzież, nie wie, że mikołajek jest rośliną ginącą, którą trzeba chronić. Dlatego obok licznych tablic zakazujących chodzenia po wydmach poza wyznaczonymi ścieżkami i niszczenia roślinności wydmowej umieszcza się rysunki mikołajka z objaśnieniami, że roślina ta podlega ochronie. Podobne tablice znajdują się już w licznych miejscowościach naszego wybrzeża. Dużą wartość mają też informacje przekazywane na ten temat młodzieży przebywającej na koloniach przez jej opiekunów, a wczasowiczom przez kierowników kulturalno-oświatowych. Obok mikołajka na wydmie białej rozwija się bujnie groszek nadmorski o barwnych niebieskawofioletowych kwiatach. Rozłogi, dochodzące do 1,5 m, pozwalają mu rozprzestrzeniać się wegetatywnie na dużej powierzchni. Jego nasiona, podobnie jak nasiona wielu gatunków roślin rosnących nad brzegiem morza, są bardzo odporne na wpływ słonej wody. Mogą one pływać w wodzie morskiej do 10 miesięcy, nie tracąc siły kiełkowania. Linia stromych zboczach nieustalonych wydm białych lub wędrującej wydmy ruchomej spotkać można drobne, pokładające się pędy lnicy wonnej. Tutaj właśnie ta niewielka roślinka znajduje korzystne warunki życiowe. Wymaga ona dużej ilości światła i nie znosi konkurencji innych roślin. Na specjalną uwagę zasługują jej kwiaty ze względu na ich przepiękną, silną, a zarazem bardzo subtelną woń. Mając jasnożółte zabarwienie, nie stanowią kontrastu z żółtym odcieniem piasku i dlatego też, nie mogąc zwabić owadów żywością barw, działają na ich zmysł węchu swym wspaniałym zapachem. Znalezienie tak wonnego kwiatu wśród piaszczystej „pustyni" jest dla każdego miłym zaskoczeniem. Lnica wonna jest rośliną dość rzadką. Występuje na piaskach wydmowych tylko we wschodniej części naszego wybrzeża. Zachodnia granica jej zasięgu przechodzi w pobliżu Jarosławca, kąpieliska położonego kilkanaście kilometrów na północ od Sławna. Na białych wydmach spotkać można też kilka roślin wytwarzających nadmorskie odmiany, przystosowane do tutejszych warunków. Wspomniano już kostrzewę czerwoną w odmianie piaskowej o silnie owłosionych kwiatostanach, umacniającą strome skłony wydm. Również bylica polna wykształca na białej wydmie odmianę nadmorską o srebrzystoszarym owłosieniu. Znosi ona stałe przysypywanie piaskiem, mimo iż nie wytwarza rozłogów. Ilustracja na str. 57 pokazuje, jak bylica reaguje na coroczne podnoszenie się poziomu wydmy. Wydma szara Im wyżej wznosi się usypywana przez wiatr wydma, tym mniejsza staje się szybkość jej wzrostu. W końcu wzrost wydmy ustaje całkowicie i tylko w okresie sztormowych wichrów może dojść do uruchomienia jej warstw powierzchniowych. Piaskownica i towarzyszące jej rośliny zaczynają się wówczas silnie rozrastać, tworząc zwarte kępy lub skupienia. Przy stałym i szybkim wznoszeniu się wydmy wysilały się one na wzrost ku górze i na ciągłe wytwarzanie nowego poziomu kłączy i korzeni bocznych, gdyż tylko w ten sposób mogły się uchronić od zasypywania piaskiem. W cieniu bardziej już zwartej roślinności, gdzie siła wiatru wyraźnie słabnie, warunki siedliskowe stają się coraz korzystniejsze. Obumierające części roślin i zwierząt nie są wywiewane, lecz pozostają na wydmie. Początkowo, przy swobodnym dostępie powietrza i słońca, na skutek silnego nagrzewania się powierzchni piasku ulegają one szybko zupełnemu rozkładowi. Dopiero gdy ilość ich Wzrośnie, gdy wystąpi większe ocienienie i związana z tym większa wilgotność, resztki te dają początek najpierw bardzo niepozornej a w miarę upływu czasu, przy nadal korzystnych warunkach, coraz grubszej warstewce próchnicy. Warstewka ta nadaje całej wydmie charakterystyczny szarawy odcień. Podobnie jak w przypadku Wydmy białej, tak i tutaj barwa powierzchni wydmy decyduje o jej nazwie. Wydmę taką nazywamy wydmą szarą. Cieniutka warstewka próchnicy staje się przyczyną dużych zmian w warunkach siedliskowych. Wpływa ona w pierwszym rzędzie na stabilność powierzchni wydmy oraz na poprawę stosunków wodnych. Próchnica pochłania i zatrzymuje dużą ilość wody, z trudem natomiast ją oddaje, i to zarówno korzeniom roślin, jak i otoczeniu, przez wyparowanie. Dzięki temu jest pewnego rodzaju rezerwuarem wody nawet w okresach długotrwałej suszy. Jeśli dodamy, że próchnica może uzupełniać zasoby wody z pary wodnej zawartej w powietrzu, a wiadomo że klimat nadmorski cechuje się wyjątkowo dużą wilgotnością powietrza, wówczas rola próchnicy w poprawie stosunków wodnych na szarej wydmie stanie się jeszcze bardziej wyraźna. Próchnica chroni poza tym płytkie korzenie drobnych roślin oraz przypowierzchniowe części głębokich systemów korzeniowych przed wysuszającym działaniem słońca, przyczyniając się do utrzymania większej wilgotności warstw piasku leżących bezpośrednio pod nią. Coraz więcej roślin ma możność osiedlenia się na wydmie szarej. Głównym zespołem roślinnym na tym siedlisku jest luźna murawa z kocankami piaskowymi i jasieńcem piaskowym (Helichryso-Jasio-netum). Śledząc rozwój roślinności na szarej wydmie łatwo można dostrzec, że pionierską rolę odgrywają tu jeszcze nadal rośliny rozłogowe, odporne na niestałość podłoża. Jest to przede wszystkim turzyca piaskowa, roślina, której rozłogi mogą dochodzić do 10 m długości. Z kłącza wyrastają w kilkunasto, a niekiedy nawet w kilkudziesięciocentymetrowych odstępach pionowe źdźbła, opatrzone kilkoma liśćmi. Tworzą one wyraźnie, z daleka widoczne szeregi. Odstępy są tak równe, że roślina wygląda, jak gdyby została w ten sposób posadzona. Szeregi te niekiedy rozbiegają się promieniście, niekiedy się krzyżują, prawie nigdy jednak nie załamują się ani nie zakrzywiają. Widzimy czasem, że z ustalonych szarych wydm przechodzą one na całkowicie pozbawione roślinności wydmy białe, stanowiąc pierwszą żywą przeszkodę dla poruszanego wichrem piasku. Podziemne rozłogi turzycy piaskowej rosną poziomo na pewnej głębokości pod powierzchnią piasku. Gdy natrafiają na wzgórek, kierują się ku górze, gdy zaś na drodze stanie im zagłębienie międzywyd-mowe, skierowują się ku dołowi, pozostając zawsze na tej samej głębokości. Wyrastają z nich liczne, drobne, silnie porozgałęziane korzonki. Zadaniem ich jest zdobycie jak największej ilości wody opadowej, która szybko wsiąka w głąb wydmy, a równocześnie bardzo szybko paruje. Inny rodzaj korzeni służy do umocowania pędu. Korzenie te są długie i mocne, lecz słabo rozgałęzione. Szczyty rozłogów turzycy piaskowej są ostro zakończone i łatwo torują sobie drogę w luźnym piasku. Mają one tak dużą siłę wzrostu, że natrafiwszy na niezbyt twarde pędy podziemne innych roślin przebijają je na wylot i rosną dalej. Tylko wyjątkowo zostają zmuszone do zmiany kierunku. W czasie upalnych dni rynienkowate blaszki liści turzycy piaskowej stulają się, aby zmniejszyć powierzchnię parowania. Zawierają one w komórkach duże ilości krzemionki, która chroni je w pewnym stopniu przed uszkodzeniami, na jakie są narażone w czasie sztormów, gdy wicher miota nimi na wszystkie strony. Turzyca piaskowa jest silnie związana z wybrzeżem. Ma ona tutaj dość szeroką skalę siedliskową. Rośnie zarówno na wydmie białej, jak i na szarej, częsta jest nawet w borach sosnowych. W zacienionych miejscach nie zakwita, rozrasta się natomiast niezwykle bujnie za pomocą rozłogów, tworząc rozległe łany o dość luźnym zwarciu. Można ją spotkać niekiedy także w głębi kraju na wydmach śródlądowych, jest tam jednak rośliną bardzo rzadką. Drugą typową rośliną szarej wydmy jest niewielka, drobnokępowa trawa, zwana szczotlichą siwą. Jej szydlaste liście o siwej barwie zebrane są w gęste kępki, łączące się cieniutkimi rozłogami. Młode kępki szczotlichy są niemal kuliste i mają odcień fioletowawy. Obok niepozornych turzyc czy traw na wydmie szarej żyje także wiele pięknie kwitnących roślin. Najliczniejsze są rośliny o kwiatach żółtych, a wśród nich przede wszystkim kocanki piaskowe. Ich liście zabezpiecza przed nadmierną transpiracją gęsty wełnisto-filcowaty kutner. Żywożółtą barwę mają też kwiaty jastrzębca bal-daszkowego, który na szarej wydmie rośnie w odmianie wąskolistnej. Jasieniec piaskowy, występujący tutaj w odmianie przybrzeżnej o płożących się pędach, zakwita niebiesko. Fioletowe płatki z żółtymi i białymi plamkami ma fiołek trójbarwny w odmianie nadmorskiej. Jedyny storczyk, jaki rośnie na piasku wydmy szarej, to kruszczyk rdzawoczerwony, którego nazwa gatunkowa wywodzi się od koloru kwiatów. Wydma szara bywa opanowana nieraz na znacznej powierzchni przez porosty naziemne, głównie chrobotki. Najczęstszy jest tu chrobotek najeżony, który wraz z rogaczką kolczystą tworzy odrębne, pionierskie zbiorowisko. Oba te porosty dobrze znoszą suszę i silne nasłonecznienie. W okresach suszy wysychają całkowicie i kruszą się z chrzęstem pod stopami, jednak już po niewielkim nawet deszczu stają się ponownie elastyczne. Porostom towarzyszą zwykle dwa gatunki mchów, rosnących w rozległych darniach. Przyrastająca co roku nieco na wysokość gęsta darń płonnika włosistego, scementowana niemal ziarnami piasku, jest tak twarda, że nie można jej ręką przerwać. Przyrost ten jest możliwy dzięki niezwykłej zdolności przerastania, czyli proli-fikacji pędu po wytworzeniu plemni. Zdolność tę mają tylko osobniki męskie. Płonnik włosisty jest bardzo dobrze przystosowany do życia na szarej wydmie. Długie, ostre hyalinowe zakończenia liści chronią roślinę przed utratą wody. Podobne zadanie spełniają szerokie, jednowarstwowe brzegi liścia, okrywające go w czasie suszy. Płonnik włosisty i jego przygotowanie do życia na wydmie: 1 - liść (widziany z góry) osłonięty przed utratą wody szerokimi, jednowarstwowymi, zachodzącymi na siebie brzegami, 2 - przekrój poprzeczny liścia (widoczne lamelle powiększające powierzchnię asymilacyjną liścia), 3 - przerastanie (prolifikacja) okazu męskiego, 4 - puszka z czapeczką osadzona na szczecince, 5 - ulistniona łodyżka (liście stulone na skutek braku wilgoci) Bardzo często rośnie na wydmie szarej również skalniczek siwy. Jego darenki są znacznie wyższe, ale zarazem luźniejsze. Jest także przystosowany do życia na siedlisku ubogim w wodę i w czasie suszy stula liście zakończone bezbarwnymi włosami hyalinowymi. Sterczące włosy nadają darenkom białawoszary kolor. Po deszczu darenki ponownie zmieniają barwę, wracając do odcienia żółtozielonego. Na szarą wydmę wchodzą także pionierskie gatunki runa leśnego, które w przyszłości będą tam odgrywały znacznie większą rolę. Należy do nich w pierwszym rzędzie bażyna czarna, roślina charakteryzująca bory nadmorskie, w których występuje nieraz masowo, tworząc facje. Na szarej wydmie duże jej skupienia dochodzą do powierzchni 1 ara, a nierzadko i większej. Rosnąc w pełnym świetle niezwykle obficie kwitnie i owocuje. Bywa dosłownie obsypana niebieskoczarnymi jagodami. Bażynie towarzyszy często wrzos zwyczajny, który tworzy również duże kępy na szarej wydmie, na przedpolu boru nadmorskiego. Łatwo można stwierdzić, że pod osłoną wspomnianych kęp istnieją korzystne warunki do obsiewania się sosny. Siewki jej, osłonięte przed wichrami, znajdują w cieniu kęp dostateczną ilość wilgoci do przeżycia najtrudniejszych pierwszych lat, kiedy mają jeszcze słabo rozwinięte systemy korzeniowe. Sosna wchodzi na wydmę szarą początkowo w postaci pojedynczych, karłowatych okazów. W miarę poprawy warunków siedliskowych tworzy niewielkie, ż dala od siebfe rosnące kępy, pod których osłoną mogą się pojawiać dalsze jęj siewki. W wilgotniej szych miejscach sośnie towarzyszy brzoza brodawkowata. Kępy sosen powiększają się, łączą i w końcu powstaje luźny, niski drzewostan. Sosny mają w nim bardzo charakterystyczny pokrój. Ich korony są hiesymetryczne. Od strony nawietrznej gałęzie niszczone są przez niesiony wiatrem piasek i sól. Pnie są zbie-żyśte, zwykle pochylone zgodnie z kierunkiem panujących wiatrów. Wysokość sosen nie przekracza na ogół 15 m. W obszarach chronionych, gdzie wiele drzew ma ponad 100 lat, obwód najgrubszych okazów dochodzi do 2 m w pierśnicy, co na tak ubogich siedliskach jest wielkością znaczną. Dopiero bór sosnowy ze zwartą warstwą runa potrafi na stałe opanować wydmę i ją ustalić. Zagrożenie jej uruchomienia istnieje jednak nadal z uwagi na możliwość łatwego naruszenia i zniszczenia pokrywy roślinnej nawet w lesie. Dochodzi do tego głównie przez wyrąb lasu, ale przyczyną mogą być także czynniki naturalne, jak np. silne sztormy czy pożar od pioruna. Bór sosnowy, rozwijający się na wydmach nadmorskich, jest ograniczony do wąskiej strefy pobrzeża o wyraźnie zaznaczających się cechach klimatu oceanicznego. Rozwija się na szarej wydmie, na której proces glebotwórczy znajduje się w różnych stadiach rozwojowych. Ze stadiami tymi, jak również ze stopniem uwilgotnienia związane są jednostki wydzielone w obrębie boru nadmorskiego. Istnieje dość liczna grupa roślin charakteryzujących omawiane bory, jak również wyróżniających je na tle innych, pokrewnych zbiorowisk leśnych. Z uwagi na znaczną rolę bażyny czarnej w runie tego zespołu nosi on nazwę boru bażynowego (Empetro nigri-Pi-netum). Dalsze gatunki charakterystyczne to dwa storczyki, związane z warstwą kwaśnej, nadkładowej próchnicy: tajęża jednostronna i listera sercowata. Ten ostatni, poza wybrzeżem, rośnie dopiero w świerkowym borze górnoreglowym i w zaroślach kosodrzewiny. Również gruszyczka jednokwiatowa (patrz rys. na str. 68) jest tu dobrym gatunkiem wskaźnikowym. Wspomnieć też trzeba o roślinach, stanowiących w borze nadmorskim pozostałość z poprzednich ogniw rozwoju roślinności na wydmie. Należą do nich: turzyca piaskowa, wierzba piaskowa i jastrzębiec baldaszkowy w odmianie wąskolistnej. Skrajnie suche i ubogie siedliska na kopulastych wyniesieniach wydmowych oraz na łagodnie opadających zboczach wydm zajmuje podzespół boru bażynowego z chrobotkami (.Empetro nigri-Pinetum cladonietosum). Rozwija się on na glebach inicjalnych o bardzo słabo wykształconym profilu. Szczególny jest pokrój sosen w borze chrobotkowym. Często w wyniku słabego zwarcia drzewa ugałęzione są od ziemi. Niewysokie i cienkie pnie świadczą o niskiej produktywności tego najuboższego z siedlisk boru bażynowego. O tym, jak wielka jest różnica pod tym względem między różnymi jednostkami bażynowego boru nadmorskiego, świadczą wyniki pomiarów masy drewna zestawione w tabeli. Bór chrobotkowy Wyróżnia się masowym występowaniem licznej grupy porostów, głównie chrobotków. Z zanotowanych 25 gatunków z tego rodzaju największą rolę odgrywają chrobotki: najeżony, leśny, reniferowy, łagodny, siwy, smukły, gwiazdkowaty oraz widlas-ty. Kilka dalszych roślin o podobnych wymaganiach siedliskowych podnosi odrębność flory styczną tego boru. Z porostów jest to ro-gaczka kolczysta, z wątrobowców - Ptilidium ciliare, a z traw - szczot-licha siwa. Szereg roślin wydmowych, pojawiających się w chrobotkowym borze nadmorskim, odróżnia go dobrze od chrobotkowych borów śródlądowych. Najbliżej morza, często w miejscach, gdzie z pobliskiej wydmy białej lub ruchomej nanoszony jest okresowo piasek, dominuje bażyna czarna. Po sztormie na listkach i na gałązkach roślin runa mnóstwo jest białych ziarenek piasku. Liście wyglądają jak gdyby zostały posypane cukrem. Las ten rośnie pod osłoną wydmy w cieniu wiatru i stąd najgrubsze i tym samym najcięższe ziarna piasku spadają najbliżej, w paśmie względnej ciszy. Bażyna - gatunek pionierski - wytrzymuje takie warunki lepiej niż inne rośliny runa i dlatego tu dominuje. Najszerzej rozprzestrzeniona jest w terenie facja z borówką brusznicą. Borówka czarna jest borach nadmorskich znacznie rzadsza i mniej liczna. Ważnym gatunkiem runa, zwłaszcza na uboższych siedliskach boru nadmorskiego, jest wrzos zwyczajny. Do najrzadszych roślin, które w borze nadmorskim znajdują warunki do życia na skraju swego zasięgu, należy zimoziół północny szeroko rozprzestrzeniony w Skandynawii i w zachodniej Syberii. Najniższą warstwę roślinności tworzą w borze nadmorskim mchy i porosty. Te ostatnie rosną tylko w borach chrobotkowych, natomiast pojedynczo trafiają się na lokalnych wyniesieniach we wszystkich pozostałych typach borów. Mchy, nieliczne na najsuchszych siedliskach, tworzą zwarte kobierce w miejscach świeżych, wilgotnych i mokrych. W typowym borze bażynowym, w miejscach nieco przysypywanych, najczęstszy jest rokietnik pospolity, który szybko wyrasta ponad zasypujący go piasek. Na podłożu ustalonym rozwija się masowo rokiet gałęzisty oraz widłozęby: falisty i miotłowy. W wilgotniej szych siedliskach przeważa gajnik lśniący. Wilgotne bory nadmorskie zaliczane są do odrębnego podzespołu Empetro nigri-Pinetum ericetosum, gdyż najbardziej charakterystycznym gatunkiem jest w nich wrzosiec bagienny. Towarzyszy mu zawsze grupa roślin siedlisk wilgotnych - borówka bagienna, turzyca pospolita oraz bagno zwyczajne. W drzewostanie trafia się brzoza omszona, rzadziej brzoza brodawkowata. W profilu glebowym natrafiamy na wodę gruntową nieraz już na 40 cm (str. 71 - profil 15). Duża wilgotność siedlisk hamuje rozkład ściółki i stąd warstwa butwiny jest tu znacznie grubsza niż w innych jednostkach boru nadmorskiego, a zarazem mniej rozłożona. Dość łatwo można też określić, z jakich resztek roślinnych została utworzona.